Pojęcie recyklingu rozumieją już chyba niemal wszyscy. Ale coraz częściej do naszej świadomości dociera pojęcie upcyklingu. To właśnie dzięki niemu  odpad nie tylko zyskuje nową wartość oraz użyteczność, ale staje się niepowtarzalnym rękodziełem. W ten sposób, nie ograniczając naszej wyobraźni, możemy ograniczać ilość odpadów powstających w naszych domach.

Powszechnie recykling kojarzy się z działalnością w skali przemysłowej, przy użyciu specjalistycznych technologii i maszyn w celu odzyskiwania surowców z odpadów i powtórnego ich wykorzystania do wytworzenia nowych produktów. Przykładami takich działań są huty metali i szkła, zakłady recyklingu tworzyw sztucznych papieru bądź zużytego sprzętu elektrycznego oraz elektronicznego. W głównej mierze recykling zakłada danie drugiego życia materiałom dzięki ich wykorzystaniu jako surowców wtórnych, nawet jeśli wiąże się to z obniżeniem ich jakości, np. papier nie może być przetwarzany w nieskończoność, podobnie jak tworzywa sztucznie.

Proces recyklingu wymaga zaplecza technologicznego oraz specjalistycznych obiektów przetwórczych. A to przerasta możliwości zwykłych ludzi. Jednak istnieje też rodzaj „przetwórstwa odpadów”, któremu zasadniczo nie są w stanie podołać fabryki, natomiast doskonale radzą sobie wszyscy ci, którzy zużytym, niepotrzebnym przedmiotom chcą zapewnić drugie życie, jednocześnie chroniąc środowisko i ciesząc się dziełami własnych rąk podczas nadawania odpadom wyższej wartości. Bo właśnie temu służy upcykling!

Proste wyjaśnienie trudnego słowa

Upcykling, podobnie jak recykling, jest formą odzysku, polegającą na przywróceniu odpadom walorów użytkowych, a nawet więcej – na uczynieniu odpadów bardziej wartościowymi niż surowce, z których się składają. Chodzi tu np. o wytwarzanie z nich w pełni funkcjonalnych przedmiotów, za których pozyskanie musielibyśmy zapłacić. Dzięki upcyklingowi można stworzyć atrakcyjne produkty, czego dobrze znanym przykładem są meble konstruowane z drewnianych palet transportowych. Wielu z nas z pewnością wykonywało je samodzielnie lub widziało u znajomych bądź w telewizji, natomiast niewielu zdawało sobie sprawę, że patrzy na owoce upcyklingu. Bo najprostsza definicja tej idei to nadawanie nowej formy, zastosowania lub funkcji zbędnym przedmiotom, które najzwyczajniej w świecie trafiłyby do pojemnika na odpady lub do Gminnego Punktu Zbierania Odpadów. Zatem chodzi po prostu o przemyślane, maksymalne wykorzystanie tego, co w innej sytuacji po prostu wyrzucilibyśmy. W efekcie nie generujemy odpadów, a co więcej, często niemal za darmo stajemy się posiadaczami przedmiotów o walorach użytkowych, za które musielibyśmy zapłacić.

Fot. 1. Meble z europalet, źródło: depositphotos.com/153441836/stock-photo-crates-against-blackboard-wall.html

Nowa nazwa dla starej idei

Wprawdzie mówi się o tym, że koncepcja upcyklingu wywodzi się z lat 90. ubiegłego wieku, a za pionierów w tym zakresie uważa się Amerykanów, to jednak ta forma zagospodarowania odpadów jest znana ludziom od tysiącleci, a jedne z pierwszych przykładów, to wykonywanie narzędzi, figurek i guzików z kości upolowanych zwierząt, czy też ubrań ze skór.

Co więcej, choć nigdy tak nienazywany, upcykling był i jest bliski ludziom starszym, a także często znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej.  Obecnie, kiedy mamy coraz większą świadomość ekologiczną, mało kto pamięta, jak radzono sobie w domach w czasach deficytu pieniędzy i produktów, które można było kupić. Dziś upcykling bywa czasem postrzegany jako moda, rodzaj hobby, a niekiedy nawet jako fanaberia ekologów… Natomiast kiedyś tego typu działania określano mianem gospodarności, bardzo często motywowanej właśnie poczuciem niedostatku.

Nasi dziadkowie i babcie niejednokrotnie działali w zgodnie z duchem upcyklingu, np. szyjąc bluzki z tetrowych pieluch lub samodzielnie konstruując zabawki z resztek drewna albo tworząc ogrodowe zbiorniki na deszczówkę ze starych wanien.

Panie nosiły kreacje szyte z fragmentów obrusów zasłon i firanek.W czasach dobrobytu, co zrozumiałe, większość z nas swoją energię poświęca na inne rzeczy niż kreatywne próby załatania materialnych braków. Czasem jednak warto poszukać inspiracji w sprawdzonych praktykach naszych babć i dziadków.

Z kolei w krajach Trzeciego Świata i państwach ogarniętych wojenną zawieruchą upcykling jest jednym ze sposobów na przetrwanie, gdyż odpady są tam często, wykorzystywane do budowania prowizorycznych schronień, naczyń lub narzędzi, np. zużyte opony służą do wytwarzania prostego obuwia, a z plastikowych butli i tkanin konstruuje się nosidła do wody.

Fot. 2. Stary czajnik, który stał się doniczką, źródło: depositphotos.com/393962294/stock-photo-reused-planter-ideas-second-hand.html

Sztuka, moda i biznes

Niewątpliwe tym, co sprawia, że w obecnych czasach upcylking urasta do miana podziwianej zaradności i pomysłowości, jest dążenie do jak największego ograniczenia ilości powstających odpadów i odzyskiwania surowców w nich zawartych. Krótko mówiąc, chodzi o wzrost ekologicznej świadomości społeczeństw. A dodatkowo upcykling stał się modny i je jest ze wszech miar pożyteczna moda na oryginalne, a zarazem prośrodowiskowe produkty.

Ponadto upcykling kryje w sobie pierwiastki artyzmu i często jest sposobem demonstrowania indywidualizmu oraz kreatywności twórcy. Niektórzy parają się upcyklingiem, aby tworzyć nie tylko przedmioty użytkowe, ale i piękne oraz niepowtarzalne, a nawet dzieła sztuki.

Na przykład w japońskiej kulturze wykształciła się dziedzina sztuki określana mianem „kintsugi”, która polega na sklejaniu potłuczonej porcelany w artystyczny sposób, zapewniający nie tylko naprawienie naczynia, ale i nadanie mu nowej wartości przez wykorzystanie masy klejącej, która zarówno łączy, jak i zdobi elementy.

Jako czyniący z odpadów elementy sztuki zasłynęli też np. Pablo Picasso, który w 1942 r, przy użyciu siodełka od roweru i kierownicy wykonał rzeźbę „Głowa byka”. Z kolei w latach 90. Tim Noble i Sue Webster budowali artystyczne instalacje z odpadów. Polskim przykładem może być choćby Galeria Figur Stalowych w Pruszkowie, gdzie można zobaczyć wykonane ze złomu repliki luksusowych pojazdów. Zatem, jak można się przekonać, upcykling to często również sztuka inspirowana odpadami i wykorzystująca je jako twórcze tworzywo dla współczesnych artystów. Co ciekawe, produkowanie przedmiotów z recyklingu urasta do rangi działalności gospodarczej, a zajmujące się tym firmy czerpią korzyści ze sprzedaży wykonywanych z użyciem odpadów np. ozdób, biżuterii czy odzieży. Innym przykładem jest produkcja toreb, czy worków bokserskich z niepotrzebnych bannerów reklamowych lub plandek samochodowych. Natomiast w 2011 roku firma Interface zainicjowała projekt biznesowy, polegający na produkowaniu dywanów z porzuconych sieci rybackich.

Fot. 3. Instalacja artystyczna z wykorzystaniem elementów zegara, źródło: depositphotos.com/160485864/stock-photo-parts-of-mechanical-clock-composition.html

Domowy upcykling

Jednego możemy być pewni: surowców do upcyklingu nigdy nam nie zabraknie. W efekcie ograniczają nas tylko: nasza wyobraźnia, czas i manualne zdolności. Niemniej upcyklingowym designerem może zostać każdy chętny, a nagrodą za trud są użyteczne, darmowe przedmioty, często wyjątkowe lub wręcz odznaczające się walorami artystycznymi.

Oprócz wspomnianych już mebli ogrodowych i półek z drewnianych palet, samodzielnie możemy wykonać na przykład:

– wazony, klosze do lamp, a także żyrandole z butelek i słoików, które wystarczy pomalować lub ozdobić w inny sposób,

– kwietniki lub pufy z opon i sznurka,

– tablicę korkową z korków po winie,

– szufelkę, lub donicę z zużytego kanistra albo z puszki,

– doniczki z niepotrzebnych garnków,

– skarbonki, karmniki dla ptaków lub proste zabawki (np. kręgle) z butelek PET lub po detergentach,

– bransoletki z plecionych pasków tkanin lub z połączonych sznurkami guzików,

– ubrania szyte z fragmentów zużytej odzieży oraz innych tkanin, np. zasłon.

Jak widać, upcykling w dużej mierze bazuje na zasadzie „zrób to sam”, która zakłada tworzenie, budowanie i wykonywanie wielu zadań bez pomocy profesjonalistów i specjalistycznego sprzętu. I to wydaje się w tym najbardziej niesamowite, bo okazuje się, że możemy tworzyć atrakcyjne przedmioty z odpadów i chronić środowisko, czepiąc z tego satysfakcję i dostrzegając w odpadach potencjał, o którym wcześniej nawet nie myśleliśmy.

A zatem upcykling to nie tylko wyraz życiowej zaradności, kreatywności i gospodarności, ale i troski o stan środowiska naturalnego wskutek ograniczania ilości odpadów, a tym samym ich składowanej masy.

Opracowano na zlecenie Urzędu Miasta Katowice